“कान”

मराठी भाषे विषयी

कान	(क) प्राण्याचें श्रवणेंद्रिय.
	(ख) मोदकपात्र, कढई, वगैरे भांडी धरावयासाठीं, किं० उचलावयासाठीं केलेली. जीं साधनें तीं प्रत्येक.
	(ग) कानाच्या पाळींत वगैरे दागिना अडकविण्यासाठी पाडलेलें भोक.	उ० तुमच्या गजाननाचा भिकबाळीचा कान बुजला आहे.
	(घ) बंदुकीला बत्ती लावावयाची जागा. (ह्या अर्थाने ‘काना’ हा शब्द अधिक प्रचलित आहे).
एकाद्याचे कान उघडणें	त्याचा मूर्खपणा दाखवून देऊन किंवा त्याचें हिताहित कशांत आहे हे समजाऊन देऊन त्याला सन्मार्गावर आणणें. ह्याच अर्थानें ” कानउघडणी ‘ या नामाचाही उपयोग होतो. उ० मी त्याची चांगली कानउघडणी केली ]	उ० सदोबाचे कान उघडण्यासाठीं मीं पुष्कळ प्रयत्न केले परंतु व्यर्थ!
एकाद्याचे कान उघडून सांगणें	त्याला स्पष्ट शब्दांनीं बजावणें.
एकाद्याचा कान धरणें	अपराधाला शिक्षा करण्यासाठीं त्याचा कान पिरगाळणें.
एकाद्याचा कान पिळवटणें	अपराधाला शिक्षा करण्यासाठीं त्याचा कान पिरगाळणें.
एकाद्याचा कान पिळणें	अपराधाला शिक्षा करण्यासाठीं त्याचा कान पिरगाळणें.
कान कापणें किं० कान कापून हातावर देणें	(क) फसविणें.	उ० दुकानदारानें माझा चांगला कान कापला!
	(ख) पराभव करणें; एकाद्याच्यावर चढ करणें.	उ० त्यानें सर्व लोकापुढें प्रतिज्ञा केली कीं जर तुम्ही उद्यां सारे याल तर मी तुमच्या समक्ष ह्याचे कान कापीन. छत्रे. इसापनीति.
कान किटणें	तीच तीच गोष्ट वारंवार ऐकून कंटाळणें.	उ० पुरे कर तुझें काशीयात्रेचें वर्णन ! तें ऐकून ऐकून आमचे कान किट्न गेले आहेत ! टीप-प्रयोजक भेदीं “कान किटविणे” ह्याचा अर्थ “तीच गोष्ट \| पुन्हा पुन्हा सांगून कंटाळा आणणें.” असा होतो.
कान झाडणें	(क) विनंती अमान्य करणें.	उ० मी त्याला माझ्यासाठीं एक नागपुरी धोतरजोडा विकत आणावयाला आज सांगितलें, पण त्यानें कान झाडले.
कान टवकारून ऐकणें (किं० पाहणें)	लक्ष्यपूर्वक ऐकणें. किं०ऐकत राहणें.	उ० अभ्यासाकडे तुझें लक्ष्य असूं दे. आमच्या गोष्टी असा कान टवकारून कशाला ऐकत आहेस ?
कान टोचणें	एकाद्याला एकादे काम करावयाला चेतविणें, चिथावणें, किं० उतेजन देणें.
सोनारानें कान टोचलेले पटतात	बलिष्ठ मनुष्याचा उपदेश मुकाट्याने पाळला जातो. शिरजोर माणसाचा हुकूम ऐकला जातो.
कानठळ्या बसणें (किं० बसविणें)	कशाच्या तरी मोठ्या आवाजानें कांहीं काळ श्रवणेंन्द्रिय बधिर होणें, (किं करणें).	उ० त्या सिंहाच्या गर्जनेने माझ्या कानठाळ्या बसल्या.
एकाद्याचा कान धरून (किं० पिळून) घेणें	जबरदस्तीनें घेणें, हिसकावून घेणें; कोणाच्या कांहीं सबबी न ऐकतां घेणे; हक्कानें घेणें	उ० तें जाजम माझें आहे; त्याचें नव्हे. मी नाशकास जातांना ते त्याला वापरावयासाठीं दिले होतें, इतकेंच. कान धरून तें त्याच्यापासून मी घेईन.
कान निवणें (किं० थंड होणें)	आनंदकारक खबर ऐकून हर्ष पावणें	उ० तुझ्या मुलाचे एकदाचें लग्न झालें, हें ऐकून माझे कान निवले.
कान पाडणें	गलितधैर्य होणें; निराश होणें; आशा सफल होण्याचा रंग न दिसल्यामुळे खचणें.	उ० यंदा तें घर विकत जात नाहीं, हें पाहून त्यानें कान पाडले. टीप :-कांहीं प्राणी भयाचे किं० निराशेचे प्रसंगी आपले कान, (जे नेहमीं ताठ किं० उभे असतात,) ते खाली पाडतात. यावरून “कान पाडणे” ह्याचा वरीलप्रमाणे अर्थ झाला.
आपला कान पिळून घेणें किं० कानाला खडा लावून घेणें	एकादी गोष्ट करून ती बिघडली, किंवा ती ज्याच्यासाठी केली असेल त्याला ती न आवडली,तर पुन्हां तसली गोष्ट न करण्याचा निश्चय करणें; एकदा ठेच लागल्यामुळें पुन्हां आपण तसे करणार नाहीं असा निर्धार करणें.	उ० तुझ्यासाठीं ही कढई मी मुद्दाम पुण्याहून आणली; आणि तुला तर ती आवडत नाहीं. पैसे माझ्या अंगावर पडले;आतां मी आपला कान पिळून घेतो (किंवा० कानाला खडा लावून घेतों) की पुन्हां कोणासाठीं कांहीं जिन्नस विकत घ्यावयाची नाहीं !
एखाद्याचे कानपूर ओस पडणें	तो बहिरा होणें.	उ० त्याच्याशीं इतक्या हळूं बोलून कांही उपयोग नाहीं; ओरडून बोला; त्याचें कानपूर ओस पडलें आहे!
कानपूर ओस करून बसणें	आपणाला ऐकूं येत नाहीं असा बहाणा करणें.
कान पसरून ऐकणें	लक्ष्यपूर्वक ऐकणें (पण करावयाला न उठणें)
एकाद्याचे कान फुंकणे, भरणें, किं० भारणें	त्याला दुसऱ्याबद्दल वाईट सांगून त्याचें मन कलुषित करणें.	उ० वरिष्ठानें मला ही जागा देण्याचें कबूल केलें होते; पण कोणी दुष्टानें त्याचे कान फुकले; तेणे करून त्याचें मन फिरलें, आणि त्यानें ती जागा दुसऱ्याच एका माणसास दिली !
कान फुटणें	(क) बहिरा होणें.	उ० अरे तुला मघापासून मी ती खिडकी लावावयास सांगत आहे,आणि तूं कांहीं ती लावीत नाहींस ! तुझे कान फुटले आहेत काय ?
	(ख) कानामध्यें फोड येऊन कानांतून लस वाहूं लागणें.	उ० तुमच्या मुलाचा कान फुटला आहे, त्यांत गायीचे दूध घाला, म्हणजे तो बरा होईल.
कान येणें	ऐकण्याची शक्ति प्राप्त होणें.	उ० गर्भांतील मुलाला तिसऱ्या महिन्यांत कान येतात, असें म्हणतात.
कान लांब होणें	अक्कल कमी होणें,मूर्ख होणें, विकळणें	उ० आलीकडे राम्याचे कान लांब झाले आहेत असें दिसतें. कारण, तो अगदों कोणाचें कांहीं ऐकत नाहीं ! टीप :–गाढवाचे कान लांब असतात, आणि गाढव मूर्ख असतें, ह्या वरून हा वाक्प्रचार रूढ झाला आहे.
कानाचा चावा घेणें	भलभलत्या, (किंवा खोट्यानाट्या),गोष्टीं सांगून दुसऱ्याचें मन कलुषित करणें.
कानाच्या कोपऱ्याला कळूं न देणें	कोणाच्याही जवळ न सांगणें.	उ० तुझी माझी मैत्री म्हणून हा माझा बेत मी तुला सांगत आहे; तूं तो कानाच्या कोपऱ्याला कळूं देणार नाहींस अशी माझी खात्री आहे.
कानाचे किडे झाडणें	(क) चाहाड्या ऐकून एकाद्याचें मन कलुषित झालें असले तर, त्याला वस्तुस्थिति कळवून त्याचे मन शुद्ध करणें	उ० माझ्याबद्दल गोविंदरावानें नानासाहेबांचें मत कलुषित केलें होतें; परंतु मला ह्या प्रकाराची शंका येतांच मी नानासाहेबांच्या कानाचे किडे झाडले, तेव्हां माझ्याविषयी त्याचें मन निवळलें
	(ख) एकाद्याला बोध करणें; रागें भरणें.
कानांत जपणें किं० मैत्र सांगणें	एकाद्याजवळ गुलगुल गोष्टी बोलणें (त्याचें मन वळविण्यासाठीं).	उ० प्रेमचंदाच्या कानांत तूं जपत आहेस, पण सारें फुकट होईल, असें मी तुला आज सांगून ठेवतों !
कानांत तेल घालून निजणें	बेफिकीर राहणें, किंवा असणें.	उ० तो कानांत तेल घालून निजला आहे, त्याच्या भरंवशावर तुम्ही राहूं नका !
कानाबाहेर किं० कानावेगळा करणें	मनांत न घेणें.	उ० मी त्याची इतकी विनवणी केली, पण व्यर्थ ! त्यानें माझी मागणी कानांबाहेर केली !
कानांत सुंठ फुंकणें	एकाद्याला चिथावणें.	उ० कोणीतरी तुझ्या कानांत सुंठ फुंकली आहे खास ! एऱ्हवीं तूं त्या म्हाताऱ्याच्या पाठीस इतका लागला नसतास !
कानामागून येणे आणि तिखट होणे	एकाद्याच्या मागून येणे, आणि त्याच्यावर आपला अंमल गाजविण्याला प्रवृत होणें.
कानामागे टाकणें	न ऐकणें; झिडकारणें.	उ० मी तुला हिताची गोष्ट सांगत आहे ! माझा उपदेश तूं कानामागें टाकूं नको!
उजव्या (किं० डाव्या) कानावर पडणें,निजणें,लोळणें	उजव्या (किंवा डाव्या) कुशीवर निजणें इ०; उजवें (किंवा डावें) अंग अंथरुणाला लागेल अशा रीतीनें निजणें इ०.	उ० उजव्या कानावर नीज, म्हणजे तुझ्या डाव्या कानांत औषध घालीन !
कानावर मान ठेवणें	आळसानें, किंवा बाफेकीरपणानें, एका अंगावर वळून तक्याला टेकून पडणें,किंवा लोळणें	उ० त्रिविक्रम शेटजीला मी भेटावयाला गेलों, तेव्हां ते कानावर मान ठेवून झोपाळ्यावर आडवे झाले होते.
कानावर हात ठेवणें	(क) आपणालां कांहीं एक माहिती नाहीं, असें म्हणणें.	उ० राम म्हणे, “कर्णी कर ठेवू ती तरि न दक्षिणा आशा । मज फार दक्षिणेची विप्रा जसि तशिच लागली आशा॥ मोरोपंत-भारती रामायण.
	(ख) न ऐकणें; हेळसांडीवर नेणें; न पथकरणें; अंगावर न घेणें.	उ० मला निरखितां भवच्चरणकन्यका आपगा म्हणे, “अगइ ! ऐकिलेहि न कधीं असे पाप गा ! ” कर श्रवणिं ठेविते, नुघडि नेत्र, घे भीतिला, घालिन भिडेस मी, जरिहि कार्यलोभी, तिला ॥ मोरोपंत-केकावलि.
कानांत तुळशी (किं० तुळशीपत्र) घालणें, किं० घालून बसणें.	साधू लोक कानांत तुळशीची पानें घालतात, यावरून पुढील दोन अर्थ निघाले आहेत.
	(क) प्रपंचांतील लबाडीचे धंदे सोडून देऊन आम्ही साधुत्वाचा मार्ग धरला आहे, असा बाहणा करणें.
	(ख) तें ऐकूं येत नाहीं किंवा तिकडे आपलें लक्ष्य नाहीं, किंवा त्याची आपणास पर्वा नाही, असें दर्शविणें.
कानांत बोटें घालणें (किं० कान झाकणें)	(क) एकादी गोष्ट आपणांस माहीत नाहीं असें म्हणणें.
	(ख) एकादी गोष्ट न पथकरणें.
कानावरून जाणें	(क) कानाला ओझरता स्पर्श करून जाणें.	उ० चोरट्यानें गोफणीनें झोकलेला धोंडा माझ्या कानावरून गेला.
	(ख) ऐकण्यांत येणें.	उ० मुंबईला विहाड, तुळशी, आणि तानसा, येथील पाणी येतें, हें तुझ्या कानावरून तरी गेलें आहे काय ?
कानाशीं कान लावणें	गुप्तपणें मसलती करणें.	उ० गोविंदराव आणि लालजी यांनीं कानाशीं कान लावून माझी उचलबांगडी करण्याचा बेत ठरविला ।
कानाशी लावणें किं० कानीं लागणें	एकाद्याला गुप्त गोष्ट सांगण्यासाठीं त्याच्या कानाजवळ आपलें तोंड नेणें; एकाद्याच्या कानाशीं लागणें म्ह० त्याला गुप्त गोष्टी सांगणें, किं० त्याला चाहड्या सांगणें.	उ० तूं लक्ष्मणरावाच्या कानाशीं इतका वेळ लागून त्याला काय सांगत होतास?
कानाला दडे (किं० दट्टे) बसणें	कान बधिर होऊन त्यांची श्रवण करण्याची शक्त नाहींशीं होणें.
कानीं कपाळीं रडणें, किंवा ओरडणे	एकसारखा बोध, उपदेश वगैरे करून वस्तुस्थिति नजरेस आणून देणें.	उ० रोज चार चार तास अभ्यास कर म्हणून मी आज सहा महिने तुझ्या कानीं कपाळीं ओरडत आहे, पण तूं कांहीं माझें ऐकिलें नाहींस ! आतां नापास झालास, तो योग्यच झालास !
कानीं कोचीं बसणें किंवा लागणें	कोणाचें संभाषण ऐकण्यासाठीं गुप्त ठिकाणीं म्हणजे कोन्यांत बसणें.
कानीं मनीं नसणें	ऐकण्यांत आलेलें नसणें व मनांतही आणलेलें नसणें. ह्याच अर्थी ‘‘ध्यानीं मनीं नसणें” हें अधिक प्रचारांत आहे.	उ० सखूताईच्या मुलीचें लग्न यंदा होईल, ही गोष्ट माझ्या कानीं मनीं सुद्धा नव्हती (म्ह० ऐकण्यांत आली नव्हती व मनांतही आलेली नव्हती.)
आमच्या कानीं सात बाळ्या	आम्हांला आतां, (म्हणजे यानंतर), कांहीं एक ऐकूं येणार नाहीं, म्हणजे आम्ही ऐकणार नाहीं, किं० आम्हाला ऐकू आलें तरी ऐकलें नाहीं, अशा रीतीनें वागणार ! लहान, मुलांच्या भाषेतील हें एक वाक्य आहे.
ह्या कानाचे ह्या (किंवा त्या) कानास कळूं न देणें	अगदीं गुप्त ठेवणें; कोणालाही कळूं न देणें.	उ० ती गोष्ट मजजवळ बोलायाला कचरूं नका. मी या कानाचे त्या कानाला कळूं देणार नाहीं !
एकादी गोष्ट ह्या कानानें ऐकणे, आणि ह्या (किंवा त्या) कानानें सोडणें	ती गोष्ट ऐकल्यानंतर तिच्याबद्दल विचार न करणें; ती विसरण्याचा प्रयत्न करणें; ती जणूं ऐकलीच नाहीं अशा रीतीनें वागणें.	उ० कोणी आमच्याजवळ कोणाची निंदा केली, तर ती आम्हीं ह्या कानाने ऐकतों आणि ह्या कानानें सोडून देतों.
		उ० असल्या गोष्टी आम्ही ह्या कानानें ऐकतों आणि त्या कानानें सोडून देतों.