डोळा | (क) रंग, रूप, वगैर जाणण्याचें इंद्रिय; नेत्र, नयन. | उ० त्याचे डोळे विशाल आणि पाणीदार आहेत. |
(ख) दृष्टि, नजर. | उ० तो वक्ता वेदीवर येतांच सर्व प्रेक्षकांचे डोळे त्याच्याकडे लागले. | |
(ग) छिद्र; लहान भोंक. | उ० सुईचा किं० दाभणाचा डोळा. | |
(घ) मोराच्या पिसाऱ्यावरील डोळ्याच्या आकाराचीं वर्तुळें; चंद्रक. | ||
(ङ) डोळ्याच्या आकाराची आकृति. शिताफळ, रामफळ, वगैरेंवरचे खवले. | ||
(च) अंकुर फुटण्याची जागा. | उ० बटाट्याचा डोळा, उसाचा डोळा. | |
(छ) पायाच्या घोट्याजवळ दोन खळगे असतात, त्यांपैकीं प्रत्येक. | ||
(ज) गुडघ्याच्या वाटीजवळच्या दोन खळग्यांपैकीं प्रत्येक. | ||
(झ) (लाक्षणिक अर्थानें) माहिती सांगणारा; हकीकत कळविणारा; ज्ञानाचा उगम, | उ० हेर हे राजाचे डोळे होत. | |
चार डोळे होणें | एकमेकांस मदत करावयास दोन माणसें जुळणें. | उ० तुमचे आणि माझे असे चार डोळे झाले, म्हणजे चुका होण्याची संभव कमी. |
डोळा ओळखणें | आशय किं० अभिप्राय जाणणें, समजणें, किं० ताडणें; मनाचा कल जाणणें किं० ओळखणें. | उ० त्याचा डोळा ओळखतांच मी आपलें भाषण आटोपतें घेतले. |
डोळा चुकविणें | दृष्टीस न पडणें; दृष्टीस न पडूं देणें. | उ० ह्या पोराला सुपारीची भारी चटक आहे. माझा डोळा चुकवून त्यानें चंचींतून केव्हांच एक खांड काढून तोंडात टाकलें ! |
डोळ्यांत प्राण ठेवणें | अमुक एक गोष्ट पाहिल्याबरोबर मरावयास तयार होऊन राहणें. | उ० मुलाला भेटावयासाठीं सदाशिवराव डोळ्यांत प्राण ठेवून जसा कांहीं जिवंत राहिला आहे ! |
डोळाभर झोप | बरीचशी झोंप. हुशारी वाटण्याइतकी झोप. | उ० काल सारी रात्र मला जागरण झालें, आतां डोळाभर झोंप मिळाली तर बरें वाटेल. |
एकाद्यावर डोळे उगारणें किं० वटारणें | उग्र मुद्रेनें त्याच्याकडे पाहणें. | |
डोळे उघडणें | (उघडणें सकर्मक) आपली स्थिति, कर्तव्य, हिताहित वगैरेंकडे लक्ष्य देणे. (उघडणे अकर्मक) खरी स्थिति दिसूं लागणें, कळून येणें. | |
एकाद्याचा डोळा उघडत नाहीं, किं० उघडेनासा होणें | गर्वानें, किंवा श्रीमंतीच्या मदानें, किं० तिरस्कारयुक्त नजरेनें, पाहणे. उ० सदोबाला ही बढतीची जागा मिळाल्यापासून त्याचा डोळा अगदीं उघडेनासा झाला आहे ! | |
पावसाचा डोळा उघडणें | पाऊस खळणें. | उ० आज चार दिवसांत पावसाचा डोळा क्षणभरही उघडला नाहीं. |
डोळे उरफाटणें किं० फिरणें | अधिकाराच्या, किं० श्रीमंतांच्या, मदानें, किं० वरिष्ठाची मर्जी आपल्यावर असल्याकारणानें, उन्मत्त होऊन जाणें. | उ० गोविंदरावाचे डोळे आलीकडे किती उरफाटले आहेत म्हणून सांगू ? |
डोळेगांवचीं कवाडें लागणें | अंध होणें. | |
डोळे चढणें | उग्र दिसणें. (अमली पदार्थाच्या सेवनानें, किं० उन्मादानें) | |
डोळे चढवून बोलणें | रागानें, किं० मगरुरीनें, बोलणें. | |
डोळे जळणें | मत्सरानें बरें न पाहवणें. | उ० माझे वैभव पाहून त्याचे डोळे जळत असतात ! |
डोळे जाणें | अंधता येणें. | उ० देवीची फुलें पडून आठव्या वर्षी सुंदररावांचे डोळे गेले. |
डोळे झाकणें | (क) दुर्लक्ष्य करणें; बेपरवाई दाखविणें. | उ० मुलाच्या वर्तनाकडे तुम्ही डोळे झाकले तर पुढें पस्तावाल ! |
(ख) काणा डोळा करणें, मनावर न घेणें | ||
(ग) मरणें. | ||
डोळे ताठणें | गर्विष्ठ होणें. | उ० मलकाप्पाला पाटलिकी मिळाल्यापासून त्याचे डोळे किती ताठले आहेत म्हणून सांगूं ? |
डोळे तांबारणें | उग्र नजरेनें पाहाणें. | माझ्यावर डोळे तांबारून पांडोबा माझ्याशी बोलत होता. |
डोळे थंड होणें, किं० डोळे निवणें | एकादी प्रिय वस्तु पाहून समाधान पावणें, इच्छिलेली वस्तु मिळाल्यानें आनंदित होणें. | उ० मुलाचे देान हाताचे चार हात झालेले पाहून शंकररावांचे डोळे थंड झाले ! |
डोळे निवळणें | (क) डोळ्यांचा कांहीं रोग बरा झाल्यानंतर डोळे स्वच्छ, किं० साफ होणें. | |
(ख) ताळ्यावर येणें (कोणत्याही वेडानंतर, किं० नादानंतर, किं० व्यसनानंतर). | ||
डोळे पठारास जाणें | आजार, अशक्तपणा, उपवास, वगैरे कारणांनीं डोळे खोल जाणें. | |
डोळे पांढरे करणें | (क) डोळे पांढरे होत तोंपर्यंत मारणें, किं० शिक्षा करणें. | उ० माझ्या वाटेस जाऊं नको. माझा राग कठिण आहे. मी एकदा मारावयास लागलों, कीं तुझे डोळे पांढरे करून सोडीन ! |
(ख) भीतीनें, किं० घाबरल्यामुळें, डोळे पांढरे करणें; घाबरून जाणें भयामुळें गर्भगळित होणें. | उ० मला पाहतांच व्यंकूनें डोळें पांढरे केले! | |
(ग) मरणाच्या द्वारी येऊन पोंचणें. | उ० पांडोबानें डोळे पांढरे केले. आतां मात्राबित्रांचा उपयोग काय व्हावयाचा ? | |
डोळे पांढरे होणें | अतिशय भीतीनें, किं० तीव्र शारीरिक यातनांमुळे, किं० एकादें मोठें संकट प्राप्त झाल्यामुळें, डोळ्याचा वर्ण पांढरा होणें. | उ० हातीं कुहाडी घेतलेले दरोडेखोर पाहतांक्षणीं विश्वासरावांचे डोळे पांढरे झाले ! |
डोळे पाताळांत जाणें | अशक्तपणानें, किं० आजारामुळें, डोळे खोल जाणें. | उ० हें नारायणरावांच्या जिवावरचे दुखणें गेलें; त्यांचे डोळे पहा कसे पाताळांत गेले आहेत ते ! |
डोळे पाहून वागणें किं० चालणें | एकाद्याच्या मनाचा कल लक्ष्यांत घेऊन वर्तन करणें. | उ० रामभाऊ आपल्या वरिष्ठाचे डोळे पाहून वागत असतो, मग त्याला बढती कां नाहीं मिळणार ? |
डोळे पिंजारणें, फिंदारणें, किं० फाडणें | एकाद्या मनुष्याकडे डोळे वटारून पाहाणें, किं० उग्र नजर करणें. | |
एकाद्याचे डोळे पुसणें | त्याचें सांत्वन करणें. | |
डोळे फाटणें | ||
(क) डोळ्याने कांहीं तरी खुणा करणें | ||
(ख) गर्वाची, किं० मगरुरीची, नजर करणें. | ||
डोळे येणें | (क) अंधता जाऊन पुन्हां दृष्टि प्राप्त होणें. | उ० शोकें रडतां डोळे जावे, गेले कधीं न यावे गा ! । दिसतें कल्याण पुढें, होऊंचि नको अधीन या वेगा ॥ मोरोपंत-वनपर्व, अ० १३. |
(ख)डोळ्यांना रोगविशेष होणें. | उ०आम्ही बैलगाडीनें, आणि उन्हाळ्याच्या दिवसांत, सासवडास गेलों; हा प्रवास आमच्या धाकट्या मुलास बाधला, आणि त्याचे डोळे आले. | |
डोळा लवणें | डोळ्याच्या पापणींचें स्फुरण होणें. | उ० पुरुषांचा उजवा डोळा, आणि बायकांचा डावा डोळा, लवणें हें शुभसूचक समजतात. |
डोळ्यांच्या खाचा होणें, किं० डोळ्यांचे खोबरें होणें, किं० डोळ्यांची भिंत होणें | डोळ्यांचा अवलोकनाचा व्यापार बंद होणें. | उ० हल्ली तात्यांना एक्याण्णवावें वर्षे आहे, त्यांच्या डोळ्यांच्या खाचा होऊन गेल्या आहेत. |
उ० अरे, असा लोकांना पायाचे धक्के देत देत काय चालला आहेस ! मागें पुढें पाहून चालशील कीं नाहीं ? की तुझ्या डोळ्यांच्या खांचा झाल्या ? | ||
डोळ्यांचें पारणें फिटणें | उत्कंठेनें अपेक्षिलेली वस्तु एकदाची पहावयास मिळणें. | उ० नातवंड केव्हां दिसेल, केव्हां दिसेल, म्हणून मोरोपंत आतुर झाले होते; आतां त्यांना एकदाचें नातवंडाचें तोंड दिसलें; आतां त्यांच्या डोळ्यांचें पारणें फिटलें. |
डोळ्यांत (किं० नेत्रांत) खुपणें, किं० सलणें | पाहून डोळ्यांना वेदना होणें, (मत्सरानें, द्वेषानें, वैरानें, इ०). | ४२. – उ० ब्राह्मण कणसा खुपतो तुमच्या नेत्रीं, नसो, सवें काढा। युक्तचि मरणाराला हितपरिणामहि न सोसवे काढा ॥ |
डोळ्यांत जहर उतरणें | दुसऱ्याचें वैभव पाहून मत्सरग्रस्त होणें. | |
डोळ्यांत तेल घालून | काळजीनें, खबरदारीनें. डोळ्यांत तेल घालून जागणें, किं० रात्र काढणें ह्म० आजारी माणसाची काळजी घेण्यासाठीं झोप न घेतां बसून राहणें. | |
एकाद्याच्या डोळ्यांत धूळ, किं० माती घालणें | त्याला फसविणें. | |
डोळ्यांत पाणी नसणें | लाज न वाटणें. | |
डोळ्यांत पाणी असणें | लाज वाटणें. | |
डोळ्यांत बोट घातलें असतां दिसणार नाहीं, इतका अंधार. | निबिड काळोख. | |
डोळ्यांत भरणें | (क) फार फार आवडणें. | उ० ही अंगठी माझ्या डोळ्यांत भरली आहे, (म्ह० मला ती फार आवडते). |
(ख) महत्त्वाचा वाटणें. | उ० इंग्रज प्रथम हिंदुस्थानांत आले, तेव्हा मुसलमानांचें राज्य होतें. अर्थात् त्या वेळीं इंग्रजांच्या डोळ्यांत मुसलमान तेवढा भरण्यासारखा होता. मराठ्यांकडे त्यांचे लक्ष्य कशाला जाईल ? न. चिं. केळकर. मराठे व इंग्रज. | |
डोळ्यांत माती पडणें | मत्सर वाटणें. | |
डोळ्यांत न मावणें किं० न समावणें | पाहतांक्षणीं गर्भ गळित न होणें; न भिणें. | उ० मी कांहीं तुझ्या डोळ्यांत मावणार नाहीं ! (ह्म० मी तुला भीत नाहीं). |
डोळ्यांत वात घालून बसणें | जागत बसणें. | |
डोळ्यांत शरम नसणें | निर्लज्ज असणें. | |
डोळ्यांनीं उजाडणें | सारी रात्र जागून काढणें किं० घालविणें. | |
डोळे मारणें | डोळ्यांच्या खुणांनीं संकेत कळविणें. | |
डोळ्यांनीं रात्र किं० दिवस काढणें किं० उगवणें | एकसारखें जागत बसून रात्र, किं० दिवस, घालविणें. | |
उघड्या डोळ्यांनीं | जाणून बुजून; फसगतीनें नव्हे. | |
डोळ्यावर धूर येणें | अधिकारानें, किं० संपत्तीनें, फुगून जाणें, किं० उन्मत्त होणें. | |
डोळ्यांवर येणें | (क) डोळ्यांत सलणें; असह्य होणें. | |
(ख) उघडकीस येणें. | ||
एकाद्याच्या डोळ्याशीं डोळा मिळविणें | त्याच्याकडे उद्धटपणानें टक लावून पाहात राहणें. | |
डोळ्याशीं डोळा लागणें, किं० डोळ्याला डोळा लागणें- | थोडीशी झोप येणें. | |
डोळा लागणें | थोडीशी झोप येणें, किं० लागणें. | उ० चित्ताज्वरांत माझा रात्रौ नाहींच लागला डोळा। जायासाठी कंठीं शतवार प्राण जाहले गोळा ॥ मोरो०—बृहद्दशम. |
दोहो डोळ्यांची मुरवत राखणें | एकाद्याकडे पहावयाला भिणें किं० कचरणें. | |
दोन डोळ्यांची भीड | माणूस समोर उभें आहे तोपर्यंत त्याच्याविषयीं भीति, आदर, किं० प्रेम वाटणें, आणि तें माणूस तेथून दुसरीकडे गेलें की त्याचें स्मरणही नाहीं असें होणें; वरपांगीं भीति, आदर किं० प्रेम. | |
रुप्याचे डोळे होणें | अंतकाळ आल्यामुळें डोळें पांढरे, किं० निस्तेज होणें; मरणोन्मुख होणें. | |
डोळे ताणून पाहणें | तीक्ष्ण नजरेनें किंवा टवकारून पाहणें. | |
डोळ्यांपुढे काजवे येणें | भोंवळ येण्याची भावना होणें. | |
डोळ्यांवर कातडें ओढणें | एकाद्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष्य करणें; ती पाहिली न पाहिली असें दाखविणें. ती मनावर न घेणें. | |
वाघाचा डोळा | रुपाया. [ भिक्षुकमंडळींत ह्या शब्दाचा प्रचार आहे. भिक्षुकलोकांच्या परिभाषेत वाघाचा डोळा किं० राम म्ह० रुपाया, सीताबाई म्ह० आधेली, चकारी म्ह० चवली, पकारी म्ह० पावली. तत्त्वमसी म्ह० द्रव्यलाभ ]. |
%d bloggers like this: