“पाठ”

पाठ(क) छातीच्या आणि पोटाच्या मागचा शरीराचा भाग; (मानेपासून ती कंबरेपर्यंत). 
 (ख) कोणत्याही वस्तूची मागली बाजू.उ० आरशाची पाठ; पुस्तकाची पाठ; तसबिरीची पाठ.
 (ग) आश्रय, टेका, मदत, साहाय्य; (अनुरूप क्रियापद ‘देणें’). 
 (घ) पृष्ठभाग, पातळी.उ० पृथ्वीची पाठ; समुद्राची पाठ.
 (ङ) बाहेरचें आच्छादन; साल; कवच. 
पाठीवर मारावें, पण पोटावर मारूं नयेकोणी अपराध केला असतां त्याला बेलाशक शिक्षा करावी, परंतु त्याची कायमची नुकसानी होईल, असें कांहीं करूं नये; त्याचीं चरितार्थाचीं साधनें बुडवूं नयेत. 
आपली पाठ आपणास दिसत नाहींएकादी गोष्ट अगदीं आपल्या शेजारीं घडत असते, पण आपणास तिची गंधवार्ता नसते. 
पाठचें भावंडमागून झालेलें भांवड.उ० रामाच्या पाठचीं तिन्हीं भावंडें मेलीं.
पोटचा द्यावा, पण पाठचा देऊं नयेप्रत्यक्ष आपलें मूलही सोडावें, पण आश्रयास आलेल्या माणसास सोडूं नये. [येथें “पाठचा” ह्याचा उपयोग “धाकटा भाऊ” ह्या अर्थानेंही करतात]. 
एकाद्याची पाठ उघडी पडणेंत्याच्या पाठचें भावंड मरणें. 
पाठ उचलणेंसावरणें; पुन्हां वैभवास चढणें; गमावलेली शक्ति, सामर्थ्य, तेज, पुन्हां मिळविणें. 
पाठ भुईस लागणेंचीत होणें; एकाद्या संकटाखालीं दडपून जाणें; वैभव किं० सामर्थ्य गमावणें. 
पाठ कापणेंपाठ थरथर कापूं लागणें.उ० कुऱ्हाड हातीं घेऊन आलेल्या त्या भामट्यास पाहतांच माझी पाठ कापूं लागली!
एकाद्याची पाठ घेणें किं० पुरविणें(क) त्याचा पिच्छा पुरविणें; एकाद्या गोष्टीबद्दल एकाद्यावर ओझें घालून राहणें. अमुक एक वस्तु मला द्या म्हणून एखाद्यास सतावीत असणें.उ० माझ्या मुलींनें जिनगरी बाहुलीबद्दल आज आठ दिवस माझी पाठ घेतली आहे; (म्ह० बाहुली घेऊन द्या म्हणून ती मला तगादा लावीत आहे).
 (ख) एकाद्याच्या पाठोपाठ जाणें, किंवा त्याचा पाठलाग करणें.उ० त्या चोरांनीं दोन कोश आमची पाठ घेतली; (म्ह० ते आमच्या मागोमाग येत होते).
पाठ चोरणें(क) कांहीं काम करतांना कुचरपणा करणें. 
 (ख) आपल्या पाठीवर फार सामान, किं० ओझें, लादलें जाऊं नये, म्हणून तें चुकविण्याचा किं० झुगारून देण्याचा प्रयत्न करणें; (बैल, घोडा, गाढव, वगैरे संबंधानें). 
त्यानें अमक्याची पाठ झाकलीतो अमक्याच्या पाठीमागून झाला, किं० जन्मला. 
पाठ टाकणेंविश्रांतीसाठीं अंग आडवें करणें (जमिनीवर किं० बिछान्यावर).उ० मी अगदीं दमून गेलों होतों, म्हणून जरा वेळ झोंपळ्यावर पाठ टाकली.
पाठ थापटणें किं० थोपटणेंउत्तेजनार्थ पाठीवर प्रेमानें हात मारणें. वाहवा करणें.उ० मी त्याच्या तर्फेनें भांडलों, म्हणून त्यानें माझी पाठ थोपटली.
पाठ दाखविणेंपळून जाणें; कर्तबगारी न दाखवितां भित्रेपणानें निघून जाणें.उ० ह्या लढाईंत आम्ही मारूं, किं० मरूं; शत्रूला पाठ म्हणून दाखविणार नाहीं !
पाठ देणें(क) एकाद्याला एकाद्या (चांगल्या, किं० वाईट) कामीं मदत करणें.उ० तूं मला पाठ दिलीस, तर हें काम तडीस जाईल !
 (ख) एकाद्याची विनंति ऐकिली न ऐकिली, अशा रीतीनें वागणे.उ० त्यानें माझ्या शब्दाला पाठ दिली.
 (ग) एकाद्या वस्तूचा परित्याग करून जाणें. 
पाठ धरणेंएकाद्याच्या मागून जाऊन त्याला पकडणें.उ० तो चोर निसटून जात होता, पण मी त्याची पाठ धरली.
पाठ पोट सारखें होणेंउपासानें, किं० आजारानें, अत्यंत रोड होणें.उ० पहा त्याची पाठपोट सारखा झाली आहे!
एकाद्याची पाठ फोडून निघणेंत्याच्या मागून त्याची बहीण, किं० भाऊ, जन्मणें.उ० अंबी माझी पाठ फोडून निघाली; (म्ह० माझी बहीण अंबी माझ्यानंतर जन्मास आली!)
पाठ भुईस लागणेंद्रव्याकडून, किं० शक्तीकडून, खालावणें.उ० माझी पाठ अगदीं भुईस लागलीं आहे; (म्ह० मजजवळ पैसा मुळीच राहिला नाहीं; किंवा मी आजारानें अशक्त होऊन गेलों आहे).
एकाद्याची पाठ राखणेंत्याला मदत करणें.उ० ह्या विपत्तींत गंगाधरपंतांनीं माझी पाठ राखली; (म्ह० मला द्रव्यादिकानें मदत केली).
पाठ सोडणें(क) एकादा व्यवसाय नेटानें चालविण्याचे सोडून देणें.उ० तुला पहिल्या पहिल्यानें हिंदी भाषा कठिण वाटेल; पण तूं तिची पाठ सोडूं नको; (म्ह० तुझी मेहनत चालूं ठेव).
 (ख) एकाद्याच्या मागोमाग जावयाचा क्रम सोडून देणें.उ० त्या मुलीनें साऱ्या दिवसांत माझी पाठ म्हणून अगदीं सोडली नाहीं; (म्ह० ती एकसारखी माझ्या पाठीशी होती).
एकाद्याच्या पाठींत्यावर अवलंबून; त्याच्या परिवारांत; त्याच्या आश्रितांत; त्याच्या नंतर, किं० मागोमाग.उ० माझ्या पाठीं, किं० पाठीशीं, चार पोरें आहेत; (म्ह० त्यांना पोसण्याची जबाबदारी मजवर आहे).
  उ० माझ्या पाठीं नेहमीं चार पट्टेवाले असतात; (म्ह० माझ्या खिजमतीला).
  उ० नानासाहेबांच्या पाठीं कांहीं थोडीं-थोडकीं माणसें नाहींत; वेळेस पंक्तीला पंचवीस पान जेवतें आहे! (म्ह० त्यांचे आश्रित पंचवीस आहेत!)
  उ० चोरांनो, मला मुकाट्यानें जाऊं द्या. माझ्या पाठीं दोन मैलांवर दहा वाटसरू आहेत; (म्ह० ते माझ्या मागोमाग, माझ्याच मार्गानें, येत आहेत).
  उ० माझ्या पाठीं हा सावकारीचा धंदा माझा मावसभाऊ पाहणार आहे; (म्ह० मी मेल्यावर).
एकाद्याच्या पाठीचे चकदे काढणेंत्याला खूप मार देणें. 
एकाद्याच्या पाठीचे चकदे निघणेंत्याला खूप मार बसणें. 
एकाद्याच्या पाठीचें साल जाणेंत्याला नुकसानी सोसावी लागणें.उ० ह्या व्यापारांत माझ्या पाठीचें साल जाण्याचा रंग दिसतो, (म्ह० मला नुकसानी सोसावी लागेल).
पाठीं ना पोटींत्याला धाकटें भावंडही नाहीं, आणि स्वताची संततिही नाहीं.उ० दुष्काळ आला म्हणून त्याला कसली फिकीर ! त्याच्या पाठीं ना पोटीं !
पाठीमागें(क) समक्ष नव्हे अशा रीतीनें.उ० ते माझ्या पाठीमागें माझा हावी तितकी निंदा करोत ! माझ्या समक्ष बोलण्याची त्यांची छाती नाहीं !
 (ख) मेल्यानंतर, 
पाठीमागें ठेवणेंमेल्यावर मागें ठेवणें, (पैसा किं० माणसें).उ० त्या म्हाताऱ्यानें पाठीमागें कांहींसुद्धां ठेविलें नाहीं, (म्ह० त्याच्या कुटुंबीयांना कांहीं देखील पैसा मिळाला नाहीं).
  उ० त्यानें पाठीमागें लग्नाच्या पुष्कळ पोरी ठेविल्या आहेत, (म्ह० तो मरून गेला, पण त्याच्या पोरींचीं लग्नें करण्याचें काम दुसऱ्यांच्या अंगावर पडलें आहे).
पाठीमागें देणेंपरत करणें; परत देणें. 
पाठीमागें पडणें(क) द्यावयाची रक्कम न दिल्याकारणानें तें कर्ज, किं० तो भार, होऊन राहणें.उ० तुझे चार हप्ते पाठीमागें पडले आहेत; (म्ह० चार हप्ते द्यावयाची मुदत टळून गेली आहे, हल्लीं तितके हप्ते तुझ्या अंगावर आहेत).
 (ख) जुनेंपुराणें होणें; जुनें झाल्याकारणानें महत्त्व कमी होणें, किंवा नाहींसें होणें.उ० अन्नपूर्णाबाईचा वीस वर्षांचा मुलगा मेला, तिला त्याचें अतोनात दुःख झालें; परंतु मुलाच्या मागून तिचा पतिही निवर्तला; तेव्हां पतिशोकानें पुत्रशोक पाठीमागें पडला. (म्ह० कमी तीव्र झाला).
पाठीवररक्षण करण्यासाठीं, उपद्रव करण्यासाठीं, उत्तेजन देण्यासाठीं, मदत करण्यासाठीं; शेजारीं. 
पाठीवर टाकणेंलांबणीवर, दिरंगाईवर, टाकणें.उ० तुम्ही आपल्या-वरिष्ठाला एकदा भेटावयाला जा; हें काम महत्त्वाचें आहे, तें असें पाठीवर टाकूं नका.
पाठीला तेल लावून ठेवणेंमार खावयाला सिद्ध होऊन राहाणें.उ० पाठीला तेल लावून ठेव; मी जेवून उठल्यावर तुझा समाचार घेणार आहें !
पाठीवरून हात फिरविणेंप्रेमानें कुरवाळणें. 
पाठीवर पाय देऊन येणेंमागून जन्मणें, किं० मागून येणें.उ० श्रीपति माझ्या पाठीवर पाय देऊन आला आहे, (म्ह० माझा भाऊ श्रीपति हा माझ्या पाठचा).
पाठीस काळीज असणेंधाडसी, साहसी, असणें.उ० त्याला माडावर चढ म्हटलें कीं तो चढेल ! त्याच्या पाठीस काळीज आहे !
पाठीस पोट लागणें(क) अति रोड असणें.उ० तुझें मूल भारी वाळलें हो ! पहा याच्या पाठीस पोट लागलें आहे !
 (ख) उपासामुळें पोट बखाटीस जाणें. 
पोट पाठीस लागणेंपोटाला मिळवून खाण्याची जबाबदारी अंगावर असणें.उ० वरिष्ठानें शिव्या दिल्या, तरी ऐकून घ्याव्या लागतात ! पोट पाठीस लागलें आहेना ! नोकरी सोडतां येत नाहीं !
एकाद्याच्या पाठीस लागणेंत्याचा पिच्छा पुरविणें.उ० बुटासाठीं माझा मुलगा आज महिनाभर माझ्या पाठीस लागला आहे, पण मला बाजारांत जावयास एका मिनिटाची देखील फुरसत सांपडत नाहीं (म्ह० मला बूट घेऊन द्या म्हणून तो मला गळ घालीत आहे).
पाठीशींअंगावर.उ० माझ्या पाठीशीं शंभर लचांडें आहेत ! तुझें काम केव्हां करूं ?
एकाद्याला पाठीशीं घालणेंत्याला आश्रय देणें.उ० औरंगजेबानें संभाजीच्या मुलास पाठीशीं घातलें.
पाठीशी घेणेंअंगावर घेणें; पथकरणें. 
झाकल्या पाठीनेंआबरू न गमावून घेतां; प्रतिष्ठितपणानें. 
तापल्या पाठीनेंअंगांत उमेद, शक्ति, ताकद, आहे तोपर्यंत. 
पुरता पाठ घेणें किं० पुरविणेंपिच्छेस लागणें; पथकरलेलें काम नेटानें चालविणें; इष्ट वस्तु मिळविण्यासाठीं प्रयत्न सुरू ठेवणें.उ० मल्लखांबावर मला ताजवा करावयाला येत नसे, पण मी त्या उडीची पुरती पाठ घेतली, तेव्हां आतां ती मला चांगली येऊं लागली.
facebook Share on Facebook
Twitter Tweet
Follow Follow us